ေပ်ာက္ကြယ္လုနီးနီး ဘာသာစကားေတြကို ဘာေၾကာင့္ ကာကြယ္ၾကရမလဲ
ေဖသက္နီ ၊ ဇြန္ ၁၉၊ ၂၀၁၄ (ဘာသာျပန္ေဆာင္းပါး)
ေရခ်ယ္လ္ ႏူ၀ါး Rachel Nuwer က BBC Webpage မွာ ၂၀၁၄ ခုႏွစ္ ဇြန္လ (၆) ရက္ေန ့မွာေရးသားေဖၚျပထားၿပီး ေမာင္ေဖသက္နီက ျမန္မာဘာသာျပန္ပါတယ္။
ေရခ်ယ္လ္ ႏူ၀ါး Rachel Nuwer ဟာ သိပၸံဆိုင္ရာသတင္းစာဆရာတဦးျဖစ္ၿပီး နယူးေယာက္တိုင္း The New York Times ၊ အေမရိကန္သိပၸံစာေစာင္ Scientific American စာစဥ္ နဲ ့စမစ္ဆိုနီယမ္ စာစဥ္ Smithsonian ေတြမွာ သုေတသနေဆာင္းပါး ေတြ ေရးသားေနခဲ့သူျဖစ္ပါတယ္။ သူမဟာ နယူးေယာက္ၿမိဳ ့က ဘရြတ္ကလင္းရပ္ကြက္မွာ ေနထိုင္လ်က္ရွိပါတယ္။
က်မတို ့ အသံုးျပဳေနၾကတဲ့ ဘာသာစကားေပါင္း အမ်ားအျပားဟာ ေပ်ာက္ကြယ္လုနီးပါးျဖစ္ေနရပါတယ္လို ့ ေရခ်ယ္လ္ ႏူ၀ါး Rachel Nuwer က သံုးသပ္ေရးသားထားပါတယ္။ က်မတို ့ဟာ ေ၀ါဟာရစကားလံုးေတြရဲ့ အဓိပၸါယ္ေတြတင္မကပဲ အေရးအသား ဆံုးရံႈးမႈေတြကိုပါ ရင္ဆိုင္ရေတာ့ မလို ျဖစ္ေနတယ္လို ့ သူမက ေထာက္ျပေျပာဆိုလိုက္ပါတယ္။
မိရိုးဖလာဘာဘာသာစကားေပါင္း ၂၉ မ်ိဳးရွိတဲ့ထဲက အခုဆိုရင္ ေနာက္ဆံုးက်န္ရွိေနတဲ့ “နာဗာယို Navajo” လို ့ေခၚတဲ့ အေမရိကန္ေဒသခံလူမ်ိဳး ရဲ့ မိခင္ဘာသာစကားဟာ ဒုတိယကမ႓ာစစ္ႀကီးကာလအတြင္းမွာ သေကၤတေတြအျဖစ္နဲ ့အသံုးျပဳခဲ့ၾကပါတယ္လို ့ ဥကၠလာဟိုးမားၿမိဳ ့ဇာတိသား တြမ္ ဘယ္လ့္ Tom Belt က ေျပာဆိုခဲ့ဖူးပါတယ္။ စစ္ႀကီးလည္းၿပီးေရာ ေပ်ာက္ကြယ္သြားခဲ့ရတယ္လို ့ စစ္မွတ္တမ္းတခုထဲ ဖတ္ခဲ့ရဖူးတယ္လို ့သူက ဆက္ေျပာခဲ့ဖူးပါတယ္။ မူလတန္းစတက္ရတဲ့အခ်ိန္အထိ အဂၤလိပ္ဘာသာစကားဆိုတာကို သူ မသိရွိခဲ့ရဘူးလို ့ေျပာဆိုခဲ့ဖူးပါတယ္။ သူ ့အိမ္မွာဆို ရင္ သူ ့ရိုးရာဘာသာစကားျဖစ္တဲ့ ေခ်ရိုကီ Cherokee ကိုပဲ ေန ့စဥ္ေျပာဆိုခဲ့ၾကတယ္လို ့ေျပာဆိုခဲ့ပါတယ္။
တြမ္ ဘယ္လ့္ ဟာ ျမင္းေတြကိုစီးၿပီးႀကီးလာခဲ့သူပါ။ တကၠသိုလ္ကဘြဲ ့ရၿပီးတဲ့ေနာက္ပိုင္း သူဟာ “ရိုေဒအို Rodeo Circuit” ဆိုတဲ့ဆပ္ကပ္အဖြဲ ့ မွာ အလုပ္လုပ္ၿပီး အေမရိကန္အႏွံ ့လွည့္လည္ေဖ်ာ္ေျဖခဲ့ပါတယ္။ လြန္ခဲ့တဲ့ အႏွစ္ ၂၀ ေက်ာ္ေလာက္တုန္းက ေက်ာင္းမွာေတြ ့ဆံုခဲ့တဲ့ အမ်ိဳးသမီးနဲ ့ အေၾကာင္းပါခဲ့တယ္။ “အဲဒီႏွစ္ေတြအတြင္းမွာ သူမကို အဓိက စြဲလန္းသြားေစခဲ့တာက သူပါပဲတဲ့။ ဘာလို ့လဲဆိုေတာ့ သူဟာ ေခ်ရိုကီ Cherokee ဘာသာစကားကိုပဲ အဲဒီအခ်ိန္အထိ သံုးစြဲေျပာဆိုေနခဲ့လို ့ပဲတဲ့။ သူမဆီကို အလည္သြားေတြ ့ႏိုင္ဖို ့အသြား၊ အျပန္ လက္မွတ္ေတြကို သူဟာ၀ယ္ယူ အသံုးျပဳခဲ့ပါတယ္တဲ့။ ဒါေပမယ့္ တရက္မွာေတာ့ အျပန္လက္မွတ္ကို လံုး၀အသံုးမျပဳျဖစ္လိုက္ပါဘူး” လို ့ သူက ျပန္ေျပာျပခဲ့တယ္။
သူတို ့ႏွစ္ေယာက္ ထိမ္းျမားလက္ထပ္ခဲ့ၾကပါတယ္။ သူ ့အမ်ိဳးသမီးဟာ ေခ်ရိုကီ ဘာသာစကားကို မေျပာဆိုတတ္ပါဘူး။ အဲဒီေတာ့မွ သူဟာ သူ ့ ကိုယ္သူ အေမရိကန္လူမ်ိဳးေတြၾကားမွာ လူနည္းစုသာျဖစ္တယ္ဆိုတာကို လက္ခံရလိုက္ပါေတာ့တယ္။ အဲဒီအခ်ိန္ေလာက္တုန္းက ေခ်ရိုကီ ဘာသာ စကားကို ေျပာဆိုႏိုင္တဲ့သူအေရအတြက္ ၄၀၀ ပါတ္၀န္းက်င္ေလာက္ပဲရွိေနၿပီး သူတို ့ေတြဟာ အေမရိကန္ႏိုင္ငံရဲ့ အေရွ ့ဖက္ျခမ္းမွာပဲ က်န္ရွိေနပါ ေတာ့တယ္။ အဲဒီ ေဒသဟာ သူတို ့ရဲ့ ဘူမိနက္ႆန္မူလေနရာအမွန္လို ့သူတို ့က သတ္မွတ္ထားခဲ့ၾကတာပါ။ သူတို ့ရဲ့ ကေလးေတြကေတာ့ သူတို ့ ရဲ့ မိခင္ဘာသာစကားကို အခုအခ်ိန္မွာ ဘာသာစကားတခုအေနနဲ ့ေလ့လာသင္ယူစရာမလိုေတာ့ပါဘူး။ “က်ေနာ္ကေတာ့ အေရးေပၚလိုအပ္လာတဲ့ အခ်ိန္မ်ိဳးက်မွ သင္ယူဖို ့လိုအပ္တယ္လို ့ယံုၾကည္လာခဲ့ရပါတယ္” လို ့သူက ေျပာဆိုခဲ့ပါတယ္။ အဲဒါေၾကာင့္ ေခ်ရိုကီ ဘာသာစကားနဲ ့ပါတ္သက္ၿပီး တခုခုလုပ္မွျဖစ္ေတာ့မယ္လို ့သူ စၿပီးစဥ္းစားလာခဲ့ပါေတာ့တယ္။
ေခ်ရိုကီ ဘာသာစကားဟာ အခုဆိုရင္ အနည္းငယ္ေလာက္ပဲက်န္ေတာ့တဲ့ ဘာသာစကားေတြထဲက တမ်ိဳးျဖစ္ၿပီး တျဖည္းျဖည္း ေပ်ာက္ကြယ္သြား ရေတာ့မလိုမ်ိဳး ျဖစ္ေနပါၿပီ။
လြန္ခဲ့တဲ့ ရာစုႏွစ္တခုထဲမွာဆိုရင္ သံုးလတာအခ်ိန္ကာလေလာက္ရွိတိုင္း ဒီ ကမၻာ့ဘာသာစကားေတြထဲက စကား ၄၀၀ ေလာက္ဟာ ေပ်ာက္ကြယ္သြားခဲ့ရပါတယ္။ အဲဒီလိုမ်ိဳး ေပ်ာက္ကြယ္သြားေနမယ္ဆိုရင္ အခုလက္ရွိ ကမ႓ာႀကီးေပၚမွာ ရွိေနေသးတဲ့ ဘာသာစကား ေပါင္း ၆ ၅၀၀ ေလာက္ထဲက ၅၀ % ေလာက္ဟာ ေပ်ာက္ကြယ္သြားရႏိုင္တယ္လို ့ ဘာသာစကားသုေတသီပညာရွင္ေတြက ခန္ ့မွန္းေျပာဆိုေနၾက ပါတယ္။ (တခ်ိဳ ့ကေတာ့ ၉၀ % ေလာက္အထိ ေပ်ာက္ကြယ္သြားႏိုင္တယ္လို ့ ခန္ ့မွန္းေျပာဆိုေနၾကပါတယ္)။ ဒီေန ့ေခတ္ႀကီးထဲမွာ လူသံုးအမ်ား ဆံုး ဘာသာစကားဆယ္မ်ိဳးေလာက္ကိုသာ လူေတြ တြင္တြင္က်ယ္က်ယ္ အသံုးျပဳေနၾကတယ္လို ့ေလ့လာသူေတြက ေျပာဆိုေနၾကပါတယ္။ အဲဒီ ေတာ့ ဘာသာစကားေတြ ေပ်ာက္ကြယ္မသြားေစဖို ့ဘယ္လို ကာကြယ္တားဆီးႏိုင္ၾကမလဲ။ ဒါမွမဟုတ္ ကမ႓ာႀကီးတခုလံုး တမ်ိဳးထဲေသာ ဘာသာ စကားကို အသံုးျပဳႏိုင္မယ့္ သက္ရွိသတၲ၀ါေတြ ေပၚေပါက္လာၾကဦးမည္ေလာ။
ဒီေန ့အခ်ိန္မွာ ကမ႓ာလူဦးေရရဲ့ ထက္၀က္ေလာက္ဟာ ဘာသာစကား ၁၀ မ်ိဳးေလာက္ကိုပဲ အသံုးျပဳေနၾကပါတယ္။ (Thinkstock)
ဘာသာစကားအေတာ္မ်ားမ်ားဟာ ေပ်ာက္ကြယ္သြားရေတာ့မယ့္ အေျခအေနဆိုးၾကီး ႀကံဳေတြ ့ရင္ဆိုင္ေနရတာကို သိခဲ့ရတဲ့အခ်ိန္ကစၿပီး အႏၲရာယ္အႀကီးမားဆံုး ရင္ဆိုင္ေနရတဲ့ ဘာသာစကားတခုကို ၫႊန္ျပေထာက္ျပရဖို ့သိပ္ကိုခက္ခဲခဲ့ပါတယ္။ ဂ်ပန္ႏိုင္ငံက “အိုင္ႏု Ainu ” ဘာသာစကား၊ ခ်ီလီႏိုင္ငံက “ယာဂန္ Yaghan” ဘာသာစကားေတြအပါအ၀င္ ဘာသာစကားေပါင္း အနည္းဆံုး ၁၀၀ ေလာက္ဟာ ေပ်ာက္ဆံုး သြားရေတာ့မယ့္ အေနအထားမ်ိဳးေတြနဲ ့ရင္ဆိုင္ေနခဲ့ရတာပါ။ အဲဒီ့ ဘာသာစကားေျပာဆိုႏိုင္သူေတြကိုလည္း ေတြ ့ရွိႏိုင္ဖို ့သိပ္ကိုခက္ခဲေနပါၿပီ။
ဥပမာတခုေဆာင္ရရင္ အလက္စကားဌာေန တိုင္းရင္းသား အဲယာ့က္ Eyak ဘာသာစကားကို ေကာင္းေကာင္းမြန္မြန္ေျပာဆိုႏိုင္တဲ့ ၁၉၁၈ ခုႏွစ္ ေမလ ၁၄ ရက္ေန ့မွာ ေမြးဖြားခဲ့တဲ့ Marie Smith Jones ဟာ ၂၀၀၈ ခုႏွစ္ ဇန္န၀ါရီလ ၂၁ ရက္ေန ့မွာ ကြယ္လြန္အနိစၥေရာက္သြားခဲ့ပါတယ္။ သူမ ကြယ္လြန္သြားတာနဲ ့အဲယာ့က္ ဘာသာစကားဟာလည္း ေပ်ာက္ကြယ္သြားရေတာ့မလို ျဖစ္ေနခဲ့ပါတယ္။ အခုဆိုရင္ အဲယာ့က္ ဘာသာစကား ကို ေျပာဆိုႏိုင္သူ အနည္းအက်ဥ္းေလာက္ပဲ က်န္ရွိေနပါေတာ့တယ္။ က်န္တဲ့သူေတြကလည္း အေသအခ်ာတတ္ေျမာက္တယ္လို ့ေျပာဖို ့သိပ္ခက္ခဲ ေနပါေတာ့တယ္လို ့အေမရိကန္ႏိုင္ငံ ပင္န္ဆယ္လ္ေဗးနီးယားမွာရွိတဲ့ ဆ၀ါ့သ္မိုး ေကာလိပ္ Swartmore College ကို ပူးတြဲထူေထာင္ခဲ့သူနဲ ့ “ေပ်ာက္ကြယ္လုနီးပါးျဖစ္ေနတဲ့ ဘာသာစကားမ်ားေလ့လာေရးအဖြဲ ့ Living Tongues Institute for Endangered Languages ကို ထူေထာင္ခဲ့သူ ဆ၀ါ့သ္မိုး ေကာလိပ္ရဲ့ မဟာဘာသာေဗဒဌာနမွဴးႀကီးလည္းျဖစ္သူ ေဒးဗစ္ ဟယ္ရီဆင္ David Harrison က ေျပာဆိုခဲ့ ပါတယ္။
လူဦးေရအနည္းအက်ဥ္းေလာက္ကသာ အသံုးျပဳႏိုင္ၾကေပမယ့္ တဦးနဲ ့တဦးေျပာဆိုဆက္ဆံဖို ့မလြယ္ကူတဲ့အထိ အေနမနီးစပ္တာေတြေၾကာင့္နဲ ့ ကိုလံဘီယာအႏြယ္ မကၠဆီကန္ဘာသာစကားတမ်ိဳးျဖစ္တဲ့ အာယာပါနဲကို Ayapaneco ဟာ အခုအခ်ိန္မွာ ေျပာဆိုႏိုင္တဲ့ လူအေရအတြက္ အေတာ့္ကိုနည္းပါးေနပါတယ္။ အခုလိုမ်ိဳးအတိုင္း ဆက္ျဖစ္ေနမယ္ဆိုရင္ အဲဒီ့စကားကို ေျပာႏိုင္တဲ့သူ နည္းသည္ထက္နည္းလာၿပီး ေနာက္ဆံုးမွာ ေပ်ာက္ကြယ္သြားရေတာ့မယ့္ အေနအထားျဖစ္ေနပါၿပီ။
ခ်ီကာဂိုတကၠသိုလ္က ဘာသာေဗဒပညာရွင္ ဆာလီကိုကို မုဖ္၀ဲနဲ Salikoko Mufwene ဟာ ကြန္ဂိုဒီမိုကရက္တစ္ရီပတ္ဘလစ္ႏိုင္ငံမွာ ကီယန္ဆီ Kiyansi ဘာသာစကားကိုေျပာဆိုတဲ့ လူမ်ိဳးစုငယ္မွာ ေမြးဖြားႀကီးျပင္း ခဲ့သူျဖစ္ပါတယ္။ ကီယန္ဆီ ဘာသာစကားနဲ ့အႏွစ္ ၄၀ ေက်ာ္ၾကာ ရင္းနီးကြ်မ္း၀င္ခဲ့ရတဲ့ ဆာလီကိုကို မုဖ္၀ဲနဲ ဟာ ဒီေန ့အခ်ိန္မွာ အဲဒီ့ဘာသာ စကားကို ေျပာဆိုတတ္ေျမာက္တဲ့ လူႏွစ္ဦးပဲက်န္ရွိေတာ့တဲ့အထဲက တဦးျဖစ္ပါတယ္။ မၾကာေသးမီကာလက သူ ့ရဲ့ ဇာတိႏိုင္ငံကို ေခတၲအလည္ သြားေရာက္ခဲ့ခ်ိန္မွာ သူနဲ ့အတူ ဘာသာစကားထပ္တူေျပာႏိုင္တဲ့သူ တေယာက္မွ်မရွိခဲ့ဘူးလို ့သူက ေျပာဆိုခဲ့ပါတယ္။ “ကီယန္ဆီ ဘာသာစကား ကို ေျပာဆိုႏိုင္တဲ့သူဆိုလို ့က်ေနာ္ ဘယ္သူ ့ကိုမွ မေတြ ့ခဲ့ရဘူး။ က်ေနာ္ထင္ထားတာက ရွိေတာ့ရွိဦးမယ္လို ့ထင္ထားတာပါ။ ဘာသာစကားေတြ လံုး၀ ကြယ္ေပ်ာက္သြားတာကို ေတြ ့လိုက္ရတာပါ” လို ့ သူက ေျပာျပခဲ့ပါတယ္။
ဘာသာစကားတခုကိုေျပာဆိုႏိုင္တဲ့ ေနာက္ဆံုးပုဂၢိဳလ္ေတြ အကြဲကြဲအျပားျပားျဖစ္သြားမယ္ဆိုရင္ သူတို ့ရဲ့ေ၀ါဟာရသစ္ေတြ နိဌိတန္သြားမွာပါ။ (Thinkstock)
လူေတြက အသံုးမျပဳၾကေတာ့ဘူးဆိုရင္ ဘာသာစကားေတြဟာ တေန ့ေန ့မွာ လံုးပါးပါးၿပီး ကြယ္ေပ်ာက္သြားၾကရမွာက ဓမၼတာပါပဲ။ ေပ်ာက္ကြယ္ သြားတဲ့ေနရာမွာ လူမႈေရး၊ ႏိုင္ငံေရးနဲ ့ စီးပြားေရးကိစၥေတြက အစားထိုး၀င္ေရာက္လာၾကမွာ ျဖစ္ပါတယ္။ ဒီလိုနဲ ့ ဘာသာစကားေတြ ေပ်ာက္ကြယ္ သြားခဲ့ၾကတာျဖစ္ပါတယ္။ လူအမ်ားအျပား အသံုးျပဳေနခဲ့ၾကတဲ့၊ အသံုးျပဳေနၾကဆဲ အဂၤလိပ္၊ မန္ဒရင္း (တရုတ္) စကားနဲ ့ဆြာဟီလီ (အာဖရိကတိုက္ မွာ တန္ဇန္းနီးယား၊ ကင္ညာနဲ ့ ယူဂႏၶာႏိုင္ငံေဒသခံေတြ အမ်ားဆံုးအသံုးျပဳေနတဲ့ ဘာသာစကား၊ ဘာသာျပန္သူ ့မွတ္ခ်က္) တို ့လို ဘာသာစကား ေတြအပါအ၀င္ အလုပ္အတြက္အေရးႀကီးတဲ့၊ ပညာေရးအတြက္အေရးႀကီးတဲ့၊ အနာဂါတ္အတြက္အေရးႀကီးတဲ့ ဘာသာစကားတခ်ိဳ ့ပဲ ဆက္လက္ ရွင္သန္ေနၾကေတာ့မွာပါ။ တခါတရံ ႏိုင္ငံေရွြ ့ေျပာင္းလာသူေတြအသိုင္းအ၀ိုင္းက မိဘေတြဟာ သူတို ့ရဲ့ ရင္ေသြးကေလးငယ္ေတြအတြက္ သူတို ့ မိခင္ဘာသာစကားကို သူတို ့ဘ၀တေလွ်ာက္လံုး အသံုးျပဳသြားႏိုင္ေစေရးအတြက္ ဘယ္လိုလုပ္ကိုင္ေပးရမလဲလို ့ စဥ္းစားလာၾကရပါေတာ့တယ္။
လူမ်ိဳးစုငယ္ေတြဟာ သူတို ့ရဲ့ မိခင္ဘာသာစကားေတြကို အသံုးျပဳၾကသူေတြဟာ ဟိုး ပေ၀သဏီကတည္းကပါပဲ။ အခု ၂၀ ရာစုႏွစ္ထဲေရာက္လာတဲ့ အခါက်မွ ကေနဒါႏိုင္ငံနဲ ့အေမရိကန္ႏိုင္ငံေတြမွာ ေနထိုင္ၾကတဲ့ ေဒသခံေတြ (ရက္အင္ဒီးယန္းလူမ်ိဳးေတြ၊ ဘာသာျပန္သူ ့မွတ္ခ်က္) ကို စာသင္ ေက်ာင္းေတြကို ပို ့လႊတ္ၿပီး ပညာေတြကို သင္ၾကားေစခဲ့တာျဖစ္ပါတယ္။ အဲဒီေက်ာင္းေတြဟာ အရင္က သူတို ့ရဲ့ မိခင္ဘာသာစကားေတြကို အသံုး မျပဳဖို ့ကန္ ့သတ္ထားတဲ့အတြက္ အရင္ကဆိုရင္ ေက်ာင္းေတြကိုေစလႊတ္ၿပီး ပညာမသင္ယူေစခဲ့ပါဘူး။ ဒီေန ့ေခတ္မွာေတာ့ အေမရိကန္ႏိုင္ငံသား ေတြထဲမွာ အဂၤလိပ္စကားေျပာဆိုသူမဟုတ္သူေတြကိုပါ ထည့္သြင္းလာၾကပါၿပီ။ အထူးသျဖင့္ စပိန္စကားေျပာတဲ့ လက္တင္အႏြယ္၀င္ေတြျဖစ္ၾက ပါတယ္။
အစြဲအလန္းႀကီးသူေတြတခ်ိဳ ့ကေတာ့ ကမၻၻာႀကီးေပၚမွာ ရွိေနၾကဆဲပါ။ ၿပီးခဲ့တဲ့ ၾသဂုတ္လတုန္းကတရုတ္ဘာသာေဗဒပညာရွင္တေယာက္ ဟာ တရုတ္ႏိုင္ငံ “အြီဂါ Uighur” မွာ သူ ့မိခင္ဘာသာစကားနဲ ့ စာသင္ေက်ာင္းေတြထူေထာင္ဖို ့ႀကိဳးစားတဲ့အတြက္ တရုတ္အစိုးရရဲ့ ဖမ္းဆီးမႈကို ခံခဲ့ရ ပါတယ္။ အဲဒီလို အဖမ္းခံရၿပီးတဲ့ေနာက္ပိုင္း သူနဲ ့ပါတ္သက္တဲ့ ဘာသတင္းအခ်က္အလက္ေတြကိုမွ မရရွိခဲ့ပါဘူး။
လူမ်ိဳးစုငယ္ေတြ အသံုးျပဳေနၾကတဲ့ ဘာသာစကားေတြဟာ လူမ်ိဳးႀကီး၀င္ေတြရဲ့ ဘာသာစကားအခ်ိဳ ့ရဲ့ လႊမ္းမိုးတာမ်ိဳးေတြကို ဟိုးလြန္ခဲ့တဲ့ ႏွစ္ေတြ အမ်ားႀကီးကတည္းက ခံစားေနခဲ့ရတာျဖစ္ပါတယ္။ ၂၀ ရာစုထဲကိုေရာက္လာၿပီဆိုတာနဲ ့ ေဒသခံအေမရိကန္လူမ်ိဳးေတြ (ရက္အင္ဒီးယန္းလူမ်ိဳးေတြ၊ ဘာသာျပန္ဆိုသူ ့မွတ္ခ်က္) ရဲ့ ကေနဒါနဲ ့အေမရိကန္ႏိုင္ငံေတြမွာ ပညာသင္ၾကားခဲ့ၾကတဲ့ သားသမီးေတြဟာ သူတို ့ရဲ့ မိခင္ဘာသာစကား ေတြကို တခါတရံက်မွပဲ အသံုးျပဳၾကပါေတာ့တယ္။ ဒီေန ့ေခတ္မွာ စပိန္စကားေျပာဆိုၿပီး အဂၤလိပ္စကား ေျပာဆိုမႈမရွိေတာ့သူေတြနဲ ့အတူတကြ ေနထိုင္လာ ၾကရတဲ့အတြက္ အဂၤလိပ္စကားေျပာဆိုၾကတဲ့ အေမရိကန္လူမ်ိဳးအမ်ားစုဟာ အခက္အခဲတခ်ိဳ ့နဲ ့ႀကံဳေတြ ့လာၾကရပါတယ္။ အဲဒီလိုမ်ိဳး ဘာသာ စကားလႊမ္းမိုးတာေတြကို အႀကီးအက်ယ္ခံစားေနခဲ့ၾကရတာပါ။
မႏွစ္က ၾသဂုတ္လထဲမွာ တရုတ္ႏိုင္ငံရဲ့ “အြီဂါ Uighur” ေဒသမွာ “အြီဂါ” ဘာသာ စကားသင္တဲ့ စာသင္ေက်ာင္းေတြ ဖြင့္လွစ္ဖို ့ႀကိဳးစားခဲ့တဲ့ ဘာသာေဗဒပညာရွင္တေယာက္ဟာ တရုတ္အစိုးရရဲ့ ဖမ္းဆီးမႈကို ခံခဲ့ရပါတယ္။ အဲဒီ့ အခ်ိန္ကစၿပီး သူ ့အေၾကာင္း ဘာမွ်မၾကားသိရေတာ့ပါဘူး။
ေပ်ာက္ကြယ္လုနီးပါးျဖစ္ေနတဲ့ ဘာသာစကားမ်ား
ယူနက္စကို United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization (UNESCO) လို ့ေခၚတဲ့ ကုလသမဂၢ အဖြဲ ့ႀကီးရဲ့ ပညာေရး၊ သိပၸံနဲ ့ယဥ္ေက်းမႈအဖြဲ ့အစည္းႀကီးက ထုတ္ျပန္ထားတဲ့ စာရင္းေတြအရ ကမၻာေပၚက ဘာသာစကားေပါင္း ၅၇၆ မ်ိဳးတို ့ဟာ ေပ်ာက္ကြယ္ရေတာ့မယ့္နီးပါး ျဖစ္ေနရၿပီလို ့သိရွိရပါတယ္။ ေနာက္ထပ္ဘာသာစကားေပါင္း ေထာင္နဲ ့ခ်ီ ၿပီးေတာ့လည္း အႏၲရာယ္ရင္ဆိုင္လာရႏိုင္ တယ္လို ့ၿခိမ္းေျခာက္မႈေတြရွိလာေနတယ္လို ့ဆက္ေျပာထားပါတယ္။
ၿခိမ္းေျခာက္မႈရွိလာတဲ့ ဘာသာစကားအေရအတြက္ အေတာ္မ်ားမ်ားဟာ အေမရိကားတိုက္ကျဖစ္တယ္လို ့ဆိုထားတာပါ။
“အေမရိကန္နဲ ့ကေနဒါက (လူနည္းစုေတြ အသံုးျပဳေနၾကတဲ့) ဘာသာစကားေတြ အားလံုးနီးပါးေလာက္ဟာ ေပ်ာက္ကြယ္သြားရေတာ့မယ့္ အေျခ အေနေတြနဲ ့ႀကံဳေတြ ့ေနရပါတယ္။ ယုတ္စြအဆံုး လက္ရွိအခ်ိန္အထိ လူေတြေထာင္နဲ ့ခ်ီၿပီး သံုးစြဲေနၾကေသးတဲ့ ‘နာဗာယို Navajo’ ဆိုတဲ့ ဘာသာစကားဟာ တျဖည္းုျဖည္းနဲ ့ ေပ်ာက္ကြယ္ရေတာ့မယ့္ အေနအထားမ်ိဳးနဲ ့ ရင္ဆိုင္လာေနရပါၿပီ။ ကေလးေတြဟာ သူတို ့ရဲ့ ရိုးရာဘာသာ စကားကို ေလ့လာသင္ယူၾကဖို ့ အေျခအေနဟာ တျဖည္းျဖည္းက်ဆင္းလာေနပါၿပီ” လို ့ အဂၤလန္ႏိုင္ငံ လန္ဒန္တကၠသိုလ္ရဲ့ လက္ေတြ ့အသံုးခ် ဘာသာေဗဒ ပါေမာကၡတဦးျဖစ္တဲ့ ပီတာ ေအာ္စတင္ Peter Austin က ေျပာၾကားခဲ့ပါတယ္။ အဲဒီလိုအေျခအေနေတြကိုၾကည့္ၿပီး သံုးသပ္ၾကည့္ ရရင္ လူဦးေရတျဖည္းျဖည္းတိုးမ်ားလာေနတဲ့ ၾသစေၾတးလ်ႏိုင္ငံဟာ ေပ်ာက္ကြယ္လုနီးပါးျဖစ္လာေနတဲ့ ဘာသာစကားေတြအမ်ားဆံုးရွိတဲ့ ႏိုင္ငံျဖစ္ တယ္လို ့ ေလ့လာသိရွိလာရပါတယ္။
ဥေရာပတိုက္သားေတြ ၾသစေၾတးလ်တိုက္ကို စ ေရာက္တုန္းက အဲဒီ့မွာ အေဘာ္ရီဂ်င္း Aboriginal Languages လို ့ေခၚတဲ့ ၾသစေၾတးလ် တိုက္ေဒသခံ ဘာသာစကားေတြ ၃၀၀ ေလာက္ကို အသံုးျပဳေနၾကဆဲျဖစ္ပါတယ္။ အခုအခ်ိန္မွာ ဘာသာစကား ၁၀၀ ေလာက္ဟာ ေပ်ာက္ကြယ္ သြားၾကရပါၿပီ။ ၾသစေၾတးလ်တိုက္မွာ ဆက္လက္က်န္ရွိေနၾကေသးတဲ့ ဘာသာစကားေတြရဲ့ ၉၅ % ဟာလည္း အင္အားခ်ိနဲ ့လာၾကရတယ္လို ့သိရွိ ရပါတယ္။ ၾသစေၾတးလ်တိုက္ရဲ့ ေဒသခံေတြရဲ့ မိသားစု ၃၀၀ ေလာက္ထဲက မိသားစုအနည္းငယ္ေလာက္သာ သူတို ့ရဲ့ ရင္ေသြးေတြကို သူတို ့ရဲ့ မိရိုးဖလာဘာသာစကားေတြကို လက္ဆင့္ကမ္းသင္ၾကးျပသေပးခဲ့ၾကတယ္လို ့သိရွိရပါတယ္။
ၾသစေၾတးလ်ႏိုင္ငံမွာေနထိုင္ၾကတဲ့ အေဘာ္ရီဂ်င္း Aborigin လို ့ေခၚတဲ့ ၾသစေၾတးလ်တိုက္ေဒသခံေတြရဲ့ ဘာသာစကားေတြထဲက ၁၀၀ ေက်ာ္ဟာ ဥေရာပတိုက္သားေတြ ၾသစေၾတးလ်မွာ စတင္အေျခစိုက္လာစဥ္ကတည္းက တျဖည္းျဖည္းေပ်ာက္ကြယ္လာၾကရပါတယ္။
(Getty Images)
အခုလိုမ်ိဳး ဆက္ၿပီးေပ်ာက္ကြယ္သြားေနမယ္ဆိုရင္ ဘာသာစကားတခုကို ေျပာဆိုအသံုးျပဳေနၾကသူေတြဟာ အုပ္စုတခုအေနနဲ ့ ေဟာဒီ့ ကမၻာႀကီး ေပၚကေန ေပ်ာက္ကြယ္သြားၾကရေတာ့မယ့္ အေနအထားတခုကို မုခ်ေရာက္ရွိလာရေတာ့မည္ေလာ။
ဘာသာစကားေတြ ေပ်ာက္ကြယ္သြားၾကရမယ္ဆိုတာကို အခ်ိဳ ့သူေတြကေတာ့ လက္ခံၾကမွာမဟုတ္ပါဘူး။ သက္ရွိသတၲ၀ါေတြ မ်ိဳးတုန္းေပ်ာက္ ကြယ္သြားသလိုမ်ိဳး ဘာသာစကားေတြဟာလည္း သဘာ၀တရားအရ တခ်ိန္ခ်ိန္မွာ ေဟာဒီ့ ကမၻာႀကီးေပၚကေန ေပ်ာက္ကြယ္ၾကရမွာျဖစ္ပါတယ္။ ဒါေပမယ့္ ေစာဒကတက္ခ်င္သူေတြကေတာ့ ရွိေနၾကေပလိမ့္မယ္။ “လူမႈေရးသိပၸံ ဂုရုႀကီး ဒါ၀င္ ရဲ့ အယူ၀ါဒကို ဘယ္သူေတြက အေလးတစိုက္ရွိၾက လို ့လဲ။ က်ေနာ္တို ့ကေတာ့ သက္ရွိသတၲ၀ါေတြရဲ့ မ်ိဳးစိတ္သဘာ၀ေျပာင္းလဲမႈ Biodiversity ကို အေလးထားၿပီး ေလ့လာၾကရမွာပါ။ (မ်ိဳးစိတ္ သဘာ၀ေျပာင္းလဲမႈ Biodiversity ဆိုတာ ကမၻာႀကီးေပၚမွာ ေနထိုင္က်က္စားၾကတဲ့ သက္ရွိသတၲ၀ါေတြဟာ သဘာ၀အရျဖစ္ေစ၊ မ်ိဳးဗီဇအရ ျဖစ္ေစ၊ အမ်ိဳးအစားပံုသ႑ာန္အရျဖစ္ေစ ေျပာင္းလဲမႈေရာ အျပဳအမူ၊ ဓေလ့စရိုက္ေျပာင္းလဲမႈပါ အက်ံဳး၀င္တဲ့ ျဖစ္ထြန္းေျပာင္းလဲမႈတမ်ိဳးျဖစ္ပါတယ္။
ဥပမာ ပင္လယ္ေရၾကမ္းျပင္မွာရွိၾကတဲ့ ေက်ာက္ပန္းေက်ာက္ႏြယ္ေတြနဲ ့တူတဲ့ ေက်ာက္တံုးတခ်ိဳ ့ဟာ အရင္ႏွစ္ေတြတုန္းက သက္ရွိသတၲ၀ါေတြျဖစ္ ခဲ့ၿပီး သဘာ၀အရအသြင္ေျပာင္းလဲလာခဲ့ၾကတဲ့ အရာေတြကိုဆိုလိုတာပါ။ တနည္းဆိုရရင္ အသြင္ေျပာင္းသတၲ၀ါေတြကိုဆိုလိုတာပါ။ ဘာသာျပန္သူ ့ မွတ္ခ်က္) အဲဒီလို ဂရုစိုက္ႏိုင္မွသာ သက္ရွိလူသားေတြကို အကာအကြယ္လုပ္ေပးႏိုင္မွာျဖစ္ပါတယ္။ အဲဒီလို ဂရုမစိုက္ႏိုင္ရင္ သက္ရွိလူသားေတြ ဟာလည္း တျခားအရာေတြနည္းတူ ပ်က္စီးဆံုးရံႈးသြားၾကရမွာပါပဲ။ ဒါေပမယ့္ မ်ိဳးစိတ္သတၲ၀ါေတြကို အကာအကြယ္ေပးဖို ့နဲ ့အသြင္ေျပာင္းလဲလာမႈ ေတြအတြက္ က်ေနာ္တို ့ဟာ ေငြေၾကးအေျမာက္အမ်ားကို အသံုးျပဳရမွာျဖစ္ပါတယ္။ အဲဒါေၾကာင့္မို ့လူသားတေယာက္အေနနဲ ့လူသားေတြနဲ ့အမ်ိဳး မတူေပမယ့္ သတၲ၀ါျဖစ္တာခ်င္းတူေနၾကတဲ့ သတၲ၀ါေတြကို အကာအကြယ္ေပးၾကရမွာက လူသားတေယာက္ရဲ့ တာ၀န္မဟုတ္ေပေလာ” လို ့ ေယးလ္တကၠသိုလ္က မႏုႆေဗဒပညာရွင္နဲ ့ဘာသာေဗဒပညာရွင္ျဖစ္တဲ့ မာ့(က္) တူရင္ Mark Turin က ေမးခြန္းထုတ္ေျပာဆိုခဲ့ပါတယ္။
ပိုၿပီးရွင္းေအာင္ေျပာရရင္ ဘာသာစကားေတြဟာ လူသားေတြရဲ့ အေမြအႏွစ္ေတြပါပဲ။ စာေပေရးသားမႈဟာလည္း ဒီေန ့ေခတ္က်ေနာ္တို ့ျဖတ္သန္း ေနထိုင္ေနၾကရတဲ့ က်ေနာ္တို ့ရဲ့ သမိုင္းပဲျဖစ္ပါတယ္။ (ကမၻာေပၚမွာ ရွိတဲ့ဘာသာစကားေတြထဲက သံုးပံုတပံုေလာက္မွာပဲ အေရးအသားစနစ္ ရွိၾကပါတယ္) အဲဒါေၾကာင့္ ဘာသာစကားဟာ တခ်ိဳ ့လူ ့အဖြဲ ့အစည္းေတြထဲမွာ သီခ်င္းေတြ၊ ပံုျပင္ေတြနဲ ့ ကဗ်ာေတြအျဖစ္ ရွိေနၾကရတာျဖစ္ပါ တယ္။ အဂၤလန္ႏိုင္ငံက အီလီယက္ The Iliad ဆိုတဲ့ ရကန္ရွည္ႀကီး၊ အိုဒက္ဆီ The Odyssey ဆိုတဲ့ ရကန္ရွည္ႀကီးေတြဟာ အဲဒီလိုမ်ိဳး ေပၚထြန္းလာခဲ့တာျဖစ္ပါတယ္။ “က်ေနာ္တို ့မသိရွိၾကရေသးတဲ့ ေပ်ာက္ကြယ္သြားခဲ့ၾကတဲ့ ရိုးရာေတြလည္း အမ်ားႀကီးရွိေနႏိုင္ေသးသလို ဘာသာ စကားေတြလည္း ေပ်ာက္ကြယ္သြားခဲ့တာေတြ ရွိႏိုင္ပါတယ္။ ဘာလို ့လည္းဆိုေတာ့ က်ေနာ္တို ့က အေရးအသားနဲ ့မွတ္တမ္းတင္ထားႏိုင္ခဲ့တဲ့ ဘာသာစကားေတြေလာက္ကိုပဲ ေလ့လာႏိုင္ခဲ့ၾကလို ့ျဖစ္ပါတယ္။ က်ေနာ္တို ့ မေလ့လာႏိုင္ေသးခင္က ေပ်ာက္ကြယ္သြားတဲ့ ဘာသာစကားေတြ ရွိေနႏိုင္တာပဲ မဟုတ္လား” လို ့ လန္ဒန္တကၠသိုလ္က လက္ေတြ ့အသံုးခ်ဘာသာေဗဒ ပါေမာကၡတဦးျဖစ္တဲ့ ပီတာ ေအာ္စတင္ Peter Austin က ေမးခြန္းထုတ္ေျပာဆိုခဲ့ဖူးပါတယ္။
အခုျပထားတဲ့ ဓါတ္ပံုထဲက ေၾကာင္ကေလးက သင့္ကို ဘာခံစားမႈေတြေပးသလဲ။ ေခ်ရိုကီ ဘာသာစကားမွာေတာ့ ‘အူး-ကာ-ဟူး-ဆဒီ’ လို ့ ေခၚတဲ့ စိတ္ခံစားမႈကို ေပးတယ္။ (Thinkstock)
ဘာသာစကားေတြဟာ ယဥ္ေက်းမႈတခုလံုးနဲ ့ သြယ္၀ိုက္တဲ့နည္းနဲ ့ ပါတ္သက္ဆက္ႏြယ္ေနၾကပါတယ္။ ဥပမာျပရရင္ “ေခ်ရိုကီ” ဘာသာစကားမွာ ခြဲခြာကာနီးေျပာဆိုၾကတဲ့ ဂြတ္ဘိုင္ လို ့ အဓိပၸါယ္ရွိတဲ့ ေ၀ါဟာရ မရွိေပမယ့္ “ေနာက္တႀကိမ္မွာ ထပ္ေတြ ့ၾကတာေပါ့” ဆိုတဲ့ အဓိပၸါယ္ရွိတဲ့ ေ၀ါဟာရ ရွိေနပါတယ္။ အဲဒီလိုမ်ိဳးပဲ သူ ့ဘာသာစကားမွာပဲ အဓိပၸါယ္ရွိတဲ့ “အူး-ကာ-ဟူး-ဆဒီ” လို စကားလံုးေ၀ါဟာရဟာ လူတိုင္းလူတိုင္းရဲ့ ပါးစပ္ဖ်ားမွာ အလြယ္တကူ ရွိေနၾကတာပါ။ ေၾကာင္ငယ္ေလးေတြကို အလြယ္တကူအစာေကြ်းလို ့ရေအာင္ လူသားေတြရဲ့ သားေခ်ာ့ေတးေတြလို အဓိပၸါယ္ရွိတဲ့ စကားလံုးေတြ ျဖစ္ပါတယ္။ “အဲဒီ့အရာအားလံုးဟာ ယဥ္ေက်းမႈတခုလံုးနဲ ့ ပါတ္သက္ဆက္ႏြယ္ေနတာေတြပါပဲ။ လူသားတဦးတေယာက္ရဲ့ အျပဳအမူ နဲ ့သူ ့ စိတ္လႈပ္ရွားမႈေတြကို အဂၤလိပ္ဘာသာစကားနဲ ့ထပ္တူက်ေအာင္ ေ၀ါဟာရဖလွယ္ဖို ့မျဖစ္ႏိုင္သလိုမ်ိဳးေပါ့။ က်ေနာ္တို ့အသက္ရွင္ရပ္တည္ ေနသေရြ ့က်ေနာ္တို ့ယဥ္ေက်းမႈေတြဟာလည္း ရပ္တည္ႏိုင္ေနမွာပါ။ အဲဒီလိုနဲ ့က်ေနာ္တို ့မွာ ဘာသာစကားဆိုတာေတြ ဖန္တီးအသံုးျပဳေနရတာ ျဖစ္ပါတယ္” လို ့ ဥကၠလာဟိုးမားၿမိဳ ့ဇာတိသား တြမ္ ဘယ္လ့္ Tom Belt က ေျပာဆိုခဲ့ပါတယ္။
“အဲဒါကိုနားလည္ဖို ့ဆိုတာ အဂၤလိပ္စကားေျပာသူတေယာက္အတြက္ သိပ္ကိုခက္ခဲပါတယ္။ ဒါေပမယ့္ ႀကိမ္ဖန္မ်ားစြာၾကားလာရရင္ သူတို ့ရဲ့ ဘာသာစကားဟာ ေပ်ာက္ကြယ္သြားရေတာ့မယ္လို ့သူတို ့သိရွိသြားၾကမွာပါ။ လူေတြအေပၚမွာလည္း မူတည္ပါတယ္” လို ့ ခ်ီကာဂိုတကၠသိုလ္ရဲ့ ဘာသာေဗဒပညာရွင္ လဲန္ႏိုရ္ ဂရင္းႏိုဘယ္လ္ Lenore Grenoble က ဆက္လက္ေျပာဆိုခဲ့ပါတယ္။
ဉာဏ္ပညာ ရင့္သန္မႈ
သဘာ၀ ေရ၊ ေျမ ထိန္းသိမ္းေစာင့္ေရွာက္မႈအေရးကိစၥဟာ ဒီကမၻာေပၚမွာ ရပ္တည္ေနၾကတဲ့ မ်ိဳးစိတ္သဘာ၀ေျပာင္းလဲမႈေတြအတြက္ အျငင္းပြားရ မယ့္ ေနာက္ထပ္အေၾကာင္းရပ္တခု ျဖစ္ပါတယ္။ သဘာ၀ပါတ္၀န္းက်င္ကို ထိန္းသိမ္းေစာင့္ေရွာက္မႈမရွိျခင္းေၾကာင့္ သက္ရွိလူသားေတြအပါအ၀င္ ဘာသာစကားအစရွိတဲ့ တျခားအေၾကာင္းကိစၥေတြကိုလည္း ယိုယြင္းပ်က္စီးလာေစႏိုင္ပါတယ္။ လူအေတာ္မ်ားမ်ားက လူေတြရဲ့ ကိုယ္ခႏၶာႀကီးထြား ဖြ ့ံၿဖိဳးမႈအတြက္ လိုအပ္တဲ့ အသိဉာဏ္ဗဟုသုတေတြ ပထ၀ီ၊ ဇီ၀ေဗဒ၊ သခ်ၤာ၊ ေရေၾကာင္းသြားလာႏိုင္မႈ၊ နကၡတၲေဗဒ၊ ေဆး၀ါးေဗဒ၊ ရုကၡေဗဒ၊ ဘူမိ ေဗဒစတဲ့ တျခားပညာရပ္ေတြနဲ ့လည္းပါတ္သက္ဆက္ႏြယ္ေနပါတယ္။
“ေခ်ရိုကီ” ဘာသာစကားအေရးမွာေတာ့ ႏွစ္ေပါင္းေထာင္ခ်ီၿပီးသံုးစြဲခဲ့တာ၊ အေမရိကားတိုက္ထဲမွာ တည္ရွိေနတဲ့ အပါလာခ်ိဳင္းယားေတာင္တန္း Appalachia Mountains ႀကီးေပၚမွာေနထိုင္လာခဲ့ၾကတဲ့ ေဒသခံ အေမရိကန္လူမ်ိဳး (ရက္အင္ဒီးယန္း Red Indian လူမ်ိဳး၊ ဘာသာျပန္သူရဲ့ မွတ္ခ်က္) ေတြ အသံုးျပဳေနခဲ့တာ ႏွစ္ေပါင္းေထာင္ခ်ီရွိေနပါၿပီ။ “ေခ်ရိုကီ” ဘာသာစကားသံုးစြဲသူေတြဟာ “ဘယ္ရီ” သီးေတြကိုစိုက္ပ်ိဳး ရပ္တည္ေနထိုင္ခဲ့ၾကသူေတြ ျဖစ္ၾကပါတယ္။
ဘယ္ရီပင္ရဲ့ ပင္စည္၊ သူ ့့ အကိုင္းအခက္၊ သူ ့အရြက္နဲ ့သူ ့အပင္မွာျဖစ္ထြန္းတဲ့ မိႈေျခာက္ပန္းေျခာက္ေတြကို ေရာင္း၀ယ္ေဖါက္ကားၿပီး ဘ၀ရပ္တည္ခဲ့ၾကပါတယ္။ ေနာက္ၿပီး အမည္နာမ တိတိက်က် သတ္မွတ္ထားတာမရွိေသးတဲ့ အဲဒီ့အပင္ထြက္ ပစၥည္းေတြနဲ ့လည္း ဘ၀ရပ္တည္ေနခဲ့ၾကတာပါ။ တခ်ိဳ ့ပစၥည္းေတြဟာ အဆိပ္ရွိတဲ့အတြက္ အသံုးျပဳမႈမရွိၾကပါဘူး။ တခ်ိဳ ့လူေတြက ရိုးရာေဆး၀ါးထုတ္တဲ့ေနရာမွာ အသံုးျပဳၾကပါတယ္။
“ဘယ္ယဥ္ေက်းမႈကမွ သူ ့ဖာသာ မရပ္တည္ႏိုင္သလို ေခ်ရိုကီ လူမ်ိဳးေတြလည္း အဲဒီအတိုင္းပါဘဲ။ အဲဒါေၾကာင့္ အင္မတန္ ထူးခြ်န္မႈဆိုတာ ဘယ္လူ ့အဖြဲ ့အစည္းကေန ဘယ္လို စတင္လာခဲ့သလဲဆိုတာ က်ေနာ္တို ့မေလ့လာ၊ မသိရွိၾကေသးပါဘူး။ သိထားခဲ့တာက ဘာသာစကားေတြ ေပ်ာက္ကြယ္သြားရင္ က်ေနာ္တို ့ရဲ့ ေရွး ေခတ္တုန္းက သိရွိထားခဲ့တဲ့ အသိပညာေတြကို ဆံုးရံႈးသြားရေတာ့မယ္ဆိုတာပါ” လို ့ အေမရိကန္ႏိုင္ငံ ပင္န္ဆယ္လ္ေဗးနီးယားျပည္နယ္မွာရွိတဲ့ ဆ၀ါ့သ္မိုး ေကာလိပ္ Swartmore College ကို ပူးတြဲထူေထာင္ခဲ့သူနဲ ့ “ေပ်ာက္ကြယ္လုနီးပါးျဖစ္ေနတဲ့ ဘာသာစကားမ်ားေလ့လာေရးအဖြဲ ့ Living Tongues Institute for Endangered Languages ကို ထူေထာင္ခဲ့သူ ဆ၀ါ့သ္မိုး ေကာလိပ္ရဲ့ မဟာဘာသာေဗဒ ဌာနမွဴး ႀကီးလည္းျဖစ္သူ ေဒးဗစ္ ဟယ္ရီဆင္ David Harrison က ေျပာဆိုခဲ့ပါတယ္။
ဘာသာစကားေတြမွာ အလြန္အင္မတန္အေရးႀကီးတဲ့ ဗဟုသုတေတြပါရွိပါတယ္။ ဥပမာ ဘယ္ရီးသီးအမ်ိဳးအစားထဲပါတဲ့ သစ္သီး၀လံေတြထဲက ဘယ္ဟာေတြမွာ အဆိပ္ဓါတ္ပါရွိသလဲဆိုတဲ့ သစ္သီး၀လံနာမည္ေတြပါပဲ။ (Thinkstock)
အားလံုးကိုခ်ံဳေျပာရရင္ ဘာသာစကားေတြဟာ ေဟာဒီ့ သတၲေလာကႀကီးကို အလွဆင္ေပးေနသူေတြပါပဲလို ့ေျပာရင္ ၀ိ၀ါဒကြဲျပားႏိုင္စရာ မရွိပါဘူး။ ဒီေန ့ေခတ္သက္ရွိ သတၲ၀ါေတြဟာ ဦးေႏွာက္နဲ ့အသိဉာဏ္ေဗဒ၊ စိတၲေဗဒပညာရပ္ေတြနဲ ့ဘာသာေဗဒဘာသာရပ္ေတြဟာ ဒီကိစၥနဲ ့ပါတ္သက္ၿပီး ေတာ့ အေထာက္အပ့ံ၊ အကူအညီေတြ အမ်ားႀကီးေပးႏိုင္ေနၾကပါၿပီ။ “အမ်ိဳးမ်ိဳးအဖံုဖံုကြဲျပားေနၾကတဲ့ ဘာသာစကားေတြဟာ သက္ရွိသတၲ၀ါေတြရဲ့ ေတြးပံုေခၚပံုနဲ ့ျပႆနာေျဖရွင္းပံုေတြအတြက္ အမ်ားႀကီးအေထာက္အပ့ံျပဳႏိုင္ခဲ့ၾကပါတယ္” လို ့ အေမရိကန္ႏိုင္ငံ ပင္န္ဆယ္လ္ေဗးနီးယားမွာရွိတဲ့ ဆ၀ါ့သ္မိုး ေကာလိပ္ Swartmore College ကို ပူးတြဲထူေထာင္ခဲ့သူနဲ ့ “ေပ်ာက္ကြယ္လုနီးပါးျဖစ္ေနတဲ့ ဘာသာစကားမ်ားေလ့လာေရးအဖြဲ ့ Living Tongues Institute for Endangered Languages ကို ထူေထာင္ခဲ့သူ ဆ၀ါ့သ္မိုး ေကာလိပ္ရဲ့ မဟာဘာသာေဗဒ ဌာနမွဴး ႀကီးလည္းျဖစ္သူ ေဒးဗစ္ ဟယ္ရီဆင္ David Harrison က ေျပာဆိုခဲ့ပါတယ္။
စကားလံုးတလံုးရဲ့ ေနာက္ကေနေျပာင္းလဲထည့္ေပးရတဲ့ ေနာက္ဆက္လို ့ေခၚတဲ့ ႀကိယာေနာက္ဆက္၊ နာမ္ေနာက္ဆက္ေတြကေန ေနာက္ဆက္ ေတြကိုျဖဳတ္ခ်လိုက္ၿပီး “အေပၚသို ့” တက္နဲ ့ “ေအာက္သို ့ဆင္း” ထဲက ‘သို ့’ ကိုျဖဳတ္ခ်လိုက္ရင္ ဘာမွ အဓိပၸါယ္မရွိေတာ့သလိုမ်ိဳးနဲ ့ “ေရစုန္ကိုစုန္ ဆင္း” နဲ ့ “ေရဆန္ကိုဆန္တက္” ဆိုတဲ့ထဲက ‘ကို’ ဆိုတာလိုမ်ိဳး အသံုးအႏႈန္းေတြကို ဆိုလိုခ်င္တာပါ။ အဲဒီလိုမ်ိဳးေနရာေတြမွာ ကမာၻေပၚမွာ အဂၤလိပ္စကားလံုးေတြထက္ပိုမို တိက်တဲ့ ဘာသာစကားမ်ိဳး မရွိေသးတာကို သိရွိလာရပါတယ္။ “ဘာသာစကားေတြက ေ၀ါဟာရတလံုးကို အဓိပၸါယ္ အေကာက္မွားရင္ စာလံုးေပါင္းပါ မွားယြင္းသြားႏိုင္ပါတယ္။ ဘာသာစကားတခုမွာ အခက္ခဲဆံုးအပိုင္းက သဒၵါျဖစ္ၿပီး အဂၤလိပ္ဘာသာစကားရဲ့ သဒၵါ ထက္ တျခားဘာသာစကားေတြရဲ့ သဒၵါကလည္း ပိုမမ်ားရင္ေတာင္ အမ်ားအျပားရွိေနၾကပါတယ္” လို ့တူရင္ Turin က ေျပာဆိုခဲ့ပါတယ္။
ဘာသာစကားေတြ အစိတ္စိတ္အမႊာမႊာျဖစ္ေနမႈကို ထိန္းသိမ္းေစာင့္ေရွာက္ျခင္း
ဘာသာစကားေတြ အကြဲကြဲအျပားျပားျဖစ္ေနမႈ အစိတ္စိတ္အမႊာမႊာျဖစ္ေနမႈနဲ ့ေပ်ာက္ကြယ္ဆံုးရံႈးမႈအပိုင္းမွာေတာ့ အေၾကာင္းျပခ်က္ အမ်ိဳးမ်ိဳး၊ အဖံုဖံုရွိၾကပါတယ္။ အဘိဓာန္ေတြ အမ်ားအျပားအသံုးတြင္က်ယ္ေနမႈကလည္း ဘာသာစကားေတြ ေပ်ာက္ကြယ္ဆံုးရံႈးေစတဲ့ အခ်က္တခ်က္ ျဖစ္ပါတယ္။ အဘိဓာန္ေတြဆိုတဲ့ထဲမွာ သမိုင္းအခ်က္အလက္ေတြ၊ ရိုးရာအစဥ္အလာေတြနဲ ့ ႏႈတ္တိုက္အာဂံုေဆာင္လာခဲ့တဲ့ ပံုျပင္ေတြ၊ ဇာတ္လမ္း ေတြလည္း အက်ံဳး၀င္ပါတယ္။ “သမိုင္းအေထာက္အထားခိုင္လံုမယ္ဆိုရင္ ဘာသာစကားေတြအားေလ်ာ့လာေနတာကို ဆက္ၿပီးေတာင့္ခံထားႏိုင္ဖို ့ ဖန္တီးသြားႏိုင္မွာပါ” လို ့ Turin က ေျပာဆိုခဲ့ပါတယ္။
ဘယ္လိုပဲျဖစ္ျဖစ္ ေျပာဆိုသံုးစြဲေနသူေတြဟာ ဘာသာစကားေတြအားေလ်ာ့လာေနတာကို ေတာင့္ခံေနၿပီး မေပ်ာက္ကြယ္ေစဖို ့တနည္းတဖံု ဖန္တီး ေပးႏိုင္သူေတြ ျဖစ္ၾကပါတယ္။ “ဘာသာစကားေတြကို ဗဟုသုတဘဏ္တိုက္ႀကီး တခုလိုျဖစ္ဖို ့ျပင္ဆင္ရမယ္” လို ့ ခ်ီကာဂိုတကၠသိုလ္က ဘာသာ ေဗဒပညာရွင္ ဆာလီကိုကို မုဖ္၀ဲနဲ Salikoko Mufwene က ေျပာဆိုခဲ့ပါတယ္။
ေပ်ာက္ကြယ္ဆံုးရံႈးသြားေတာ့မယ့္ သူ ့မိခင္ဘာသာစကားကို ဆာလီကိုကို မုဖ္၀ဲနဲက ေလ့လာၿပီးေတာ့မွ ေျပာဆိုခဲ့တာပါ။ ဥကၠလာဟိုးမားၿမိဳ ့ ဇာတိသား တြမ္ဘယ္လ့္ Tom Belt ေရာ ေခ်ရိုကီ Cherokee ဘာသာစကားကို ေျပာဆိုသံုးစြဲေနသူေတြကပါ အဲဒီ့ ဘာသာစကားကို မေပ်ာက္ပ်က္၊ မဆံုးရံႈးေစေရးအတြက္ တတ္ႏိုင္သေရြ ့လုပ္အားေပးအေနနဲ ့၀င္ေရာက္ကူညီေနၾကပါၿပီ။ ေဒသဆိုင္ရာေက်ာင္းေတြမွာ ကေလးေတြ အတြက္ လူနည္းစု၀င္ေတြအတြက္ သူတို ့ရဲ့ မိခင္ဘာသာစကားသင္တန္းေတြ ဖြင့္လွစ္ေပးၿပီး သိပၸံပညာရပ္ေတြ၊ သခ်ၤာဘာသာရပ္ေတြနဲ ့အတူ ေခ်ရိုကီ ဘာသာစကားသင္တန္းေတြကိုပါ သင္ၾကားေပးေနၿပီ ျဖစ္ပါတယ္။ ေခ်ရိုကီ ဘာသာစကားဟာ အခုဆိုရင္ ေဒသဆိုင္ရာ တကၠသိုလ္မွာေရာ တျခားေက်ာင္းေတြမွာပါ သင္ၾကားျပသေပးေနပါၿပီ။
(Thinkstock)
“အေမရိကန္အေရွ ့ပိုင္းမွာေနထိုင္ၾကတဲ့ ေခ်ရိုကီ ဘာသာစကားေျပာဆိုသူေတြဟာ အခုဆိုရင္ အဲဒီ့ဘာသာစကားနဲ ့ ျပန္လည္ျပဳစုပ်ိဳးေထာင္ေရး အစီအစဥ္ေတြကို လုပ္ကိုင္ႏိုင္လာေနၾကပါၿပီ။ ဒါေပမယ့္ အဲဒီလို လုပ္ကိုင္ႏိုင္လာတဲ့အေၾကာင္းကိုေတာ့ ဘယ္သူမွေျပာၾကဆိုၾက မရွိၾကပါဘူး” လို ့ ၀စၥကြန္ဆင္ Wisconsin ျပည္နယ္ မီလ္ေ၀ၚလ္ကီ Milwaukee ၿမိဳ ့မွာရွိတဲ့ ၀စၥကြန္ဆင္တကၠသိုလ္ University of Wisconsin မွာ မႏုႆေဗဒ ပညာရွင္ျဖစ္တဲ့ ဘားနတ္ဒ္ ပါေလ Bernard Perley က ေျပာၾကားခဲ့ပါတယ္။
ေဟာဒီ့ ကမာၻႀကီးေပၚမွာ အားေပ်ာ့ခဲ့ရာကေန ျပန္လည္အားေကာင္းလာႏိုင္မယ့္ ဘာသာစကား အေတာ္မ်ားမ်ားရွိေနၾကပါတယ္။ ၁၉၆၀ ခုႏွစ္ ေႏွာင္းပိုင္းႏွစ္ေတြအတြင္း အေမရိကန္ႏိုင္ငံရဲ့ အေနာက္အလယ္ပိုင္းေဒသမွာေနထိုင္ၾကတဲ့ ေဒသခံေတြရဲ့ “မိုင္ယာမီ Miami (Myaamia)” စကားမိသားစု အုပ္စုထဲက အာလ္ဂြန္ကီယန္ Algonquian ဘာသာစကားမိသားစု၀င္ တခုျဖစ္တဲ့ ဘာသာစကားဟာ အာလ္ဂ်စ္ Algic ဘာသာစကား ေျပာဆိုသံုးႏႈန္သူေတြ ကြယ္လြန္သြားၿပီးေနာက္ပိုင္း အဲဒီ့ ဘာသာစကားလည္း ေပ်ာက္ကြယ္သြားခဲ့ရပါတယ္။
[မိုင္ယာမီ Miami (Myaamia) ဘာသာစကားဟာ အေမရိကန္ႏိုင္ငံရဲ့ အေနာက္အလယ္ပိုင္းျပည္နယ္ေတြျဖစ္ၾကတဲ့ အီလီႏိြဳင္းျပည္နယ္ Illinois ၊ မစ္ဆိုရီျပည္နယ္ Missouri ၊ အင္ဒီယားနားျပည္နယ္ Indiana ၊ အိုဟိုင္းယိုးျပည္နယ္ Ohio ေတြနဲ ့ဥကၠလာဟိုးမားျပည္နယ္ Oklahoma ထဲက တခ်ိဳ ့ေနရာေတြမွာ အရင္တခ်ိန္က ေျပာဆိုသံုးစြဲခဲ့ၾကတဲ့ ဘာသာစကား၊ သာသာျပန္သူရဲ့မွတ္ခ်က္။]
မိုင္ယာမီလူမ်ိဳးေတြကို စိတ္၀င္စားတဲ့ လူပုဂၢိဳလ္တဦးရဲ့ ေက်းဇူးေၾကာင့္ အိုဟိုင္ယိုးျပည္နယ္မွာရွိတဲ့ ‘မိုင္ယာမီ တကၠသိုလ္၊ အိုဟိုင္းယိုး Miami University in Ohio’ မွာ အခု ဆိုရင္ မိုင္ယာမီဘာသာစကားကို သင္ၾကားေပးေနပါၿပီ။ “မိုင္ယာမီလူမ်ိဳးစုပညာရွင္ေတြ ဘာမွားသြားလို ့လဲလ္ို ့ မိုင္ယာမီအေရးကြ်မ္းက်င္သူေတြက ေမးခြန္းထုတ္ၾကေတာ့ ‘အခုေလာေလာ လတ္လတ္မွာ မိုင္ယာမီဘာသာစကားဟာ ေခတၲအနားယူေနတာပါ’ မၾကာခင္ ျပန္လည္ႏိုးထလာပါလိမ့္မယ္ က်ေနာ္တို ့လႈပ္ႏိႈးလိုက္ရင္ ျပန္ႏိုးလာမွာပါ” လို ့မႏုႆေဗဒ ပညာရွင္ျဖစ္တဲ့ ဘားနတ္ဒ္ ပါေလ Bernard Perley က ေျပာၾကားခဲ့ပါတယ္။
နည္းပညာအေထာက္အကူ
ဒီေန ့ေခတ္လူသားေတြ အသံုးျပဳေနၾကတဲ့ ေခတ္မီနည္းပညာေတြက အေထာက္အပ့ံေတြအမ်ားႀကီး ေပးေနခဲ့ပါတယ္။ “ဒီေန ့ေခတ္မွာ လူေတြ ေျပာဆိုသံုးႏႈန္းေနၾကတဲ့ ဘာသာစကားေတြကိုၾကည့္ရင္ ဟိုး အရင္ေခတ္ေတြတုန္းက ဘယ္လိုရုန္းကန္ခဲ့ရတယ္ဆိုတာကို က်ေနာ္တို ့ျပန္လည္ ေလ့လာလို ့ရပါတယ္” လို ့Turin က ေျပာဆိုခဲ့ပါတယ္။
ဥပမာျပရရင္ ဒီေန ့ေခတ္ကြန္ပ်ဴတာေဆာ့ဖ္၀ဲေတြမွာ ေခ်ရိုကီ ဘာသာစကားကို အသံုးျပဳ လို ့ရေနပါၿပီ။ ေခ်ရိုကီ သာမကပဲ တျခားဘာသာစကားေတြရဲ့ အကၡရာ ၈၅ လံုးကို ထည့္သြင္းအသံုးျပဳလို ့ရေနပါၿပီ။ ၀က္ဘ္ဆိုဒ္အေတာ္မ်ားမ်ားဟာ ဘာသာစကားေတြကို လက္ခံအသံုးျပဳလို ့ရေနပါၿပီ။ ဘာသာစကားတမ်ိဳးထဲသံုးတာထက္ ဘာသာစကားအမ်ားအျပားသံုးစြဲတဲ့ ေဒသေတြမွာဆိုရင္ မီဒီယာကိရိယာေတြ ပိုမို အသံုးျပဳလာႏိုင္တာမ်ိဳးေတြ၊ “ဟိမ၀ႏၲာေဒသရဲ့ ဒီဂ်စ္တယ္ စီမံကိန္း Digital Himalayas project” ေတြ၊ “ဒိုင္ယာရီ ဘေလာ့ဂ္ Diyari blog” ေတြ၊ “ေျမာက္၀န္ရိုးစြန္းရွိ အာတိတ္ေဒသ ဆက္လက္ရွင္သန္ေစေရး စီမံကိန္း Arctic Languages Vitality project” ေတြနဲ ့ အသံစနစ္နဲ ့ထုတ္လႊင့္တဲ့ စီမံကိန္းေတြ Enduring Voices project ကို အသံုးျပဳလာႏိုင္တာ ေတြ ့ျမင္လာရပါတယ္။
ဒီေန ့ေခတ္မွာ ေမြးဖြားလာခဲ့ၾကတဲ့ ေခ်ရိုကီ ဘာသာစကားကို အသံုးျပဳေနၾကတဲ့ အေမရိကန္ အင္ဒီးယန္းေတြရဲ့ အေရွ ့ပိုင္းဂီတသံအဖြဲ ့ Eastern Band အဖြဲ ့ထဲမွာ ဆက္ႏြယ္ေနၾကသူေတြရဲ့ သားသမီးေတြဟာ အဲဒီ့ ေခ်ရိုကီ ဘာသာစကားကို ၁၉၉၁ ခုႏွစ္က ေျမာက္ကယ္ရိုလိုင္းနားျပည္နယ္ မွာ ေနထိုင္ၾကတဲ့ အင္ဒီးယန္းေတြထက္ ပိုၿပီးေျပာဆိုႏိုင္တာကို ေတြ ့ရွိရပါတယ္။ ဥကၠလာဟိုးမားၿမိဳ ့ ဇာတိသား တြမ္ ဘယ္လ့္ ေရာ သူ ့လိုမ်ိဳးပဲ အဲဒီ့ဘာသာစကားေျပာဆိုသံုးႏႈန္းေနၾကသူေတြေရာပါ သူတို ့ရဲ့ ဘာသာစကားေပ်ာက္ကြယ္သြားမွာမ်ိဳးကို မလိုလားၾကပါဘူး။ ေနာက္ထပ္ လူ ့ ယဥ္ေက်းမႈအသစ္တခု ထပ္မံေပၚေပါက္လာတဲ့အထိ၊ လူေတြအမ်ားအျပား အသံုးျပဳလာၾကတဲ့အထိ သူတို ့ရဲ့ မိရိုးဖလာဘာသာစကားကို ဆက္လက္ တည္ၿမဲေနေစခ်င္ၾကမွာက ဓမၼတာပါပဲ။ “ဒီလိုပဲ ေျပာင္းလဲလာရမယ္လို ့ ဒို ့ ေကာင္းေကာင္းသိထားခဲ့တာပဲ။ သတ္မွတ္ထားတဲအေျခအေနေရာက္ရင္ မိနစ္၊ စကၠန္ ့ေတာင္မျခားပဲ ေျပာင္းလဲရမွာပါ” လို ့တြမ္ ဘယ္လ့္နဲ ့ အေတြးအေခၚအယူအဆတူတဲ့ သူ ့ထက္အသက္အရြယ္ပိုႀကီးတဲ့ လူတေယာက္ က သူ ့ရိုးရာအယူအဆကို ေျပာျပခဲ့ပါတယ္။
ေရခ်ယ္လ္ ႏူ၀ါး Rachel Nuwer က ဘီဘီစီ ၀က္ဘ္ဆိုဒ္ BBC Webpage မွာ ၂၀၁၄ ခုႏွစ္ ဇြန္လ (၆) ရက္ေန ့မွာေရးသားေဖၚျပထားၿပီး ေမာင္ေဖသက္နီက ျမန္မာဘာသာျပန္ပါတယ္။
Last Place on Earth | 6 June 2014
Languages: Why we must save dying tongues
http://www.bbc.com/future/story/20140606-why-we-must-save-dying-languages
သင့္အေၾကာင္း သင့္လုုပ္ငနး္ ေၾကာ္ျငာ သည္ေနရာမွာ ေၾကာ္ျငာႏိုုင္ပါျပီ
