လုပ္ဇာတ္သတင္း၊ အမွန္လြန္ေခတ္နဲ႔ ပုံျပင္ထဲေပ်ာ္တဲ့ က်ေနာ္တို႔လူသားေတြ (၁)



လုပ္ဇာတ္သတင္း၊ အမွန္လြန္ေခတ္နဲ႔ ပုံျပင္ထဲေပ်ာ္တဲ့ က်ေနာ္တို႔လူသားေတြ (၁)
ယူဗဲႏိုအာဟာရာရီ၊ The Globe and Mail (စက္တင္ဘာ ၂၀၁၈)
ဘာသာျပန္သာဂိ (မိုးမခ) မတ္ ၇၊ ၂၀၁၉

ဟာရာရီဆိုသူဟာ အစၥေရးပါေမာကၡ၊ နာမည္ေက်ာ္ – Homo Sapiens, Homo Deus,  21 Lessons for the 21st Century စတဲ့စာအုပ္ေတြ ေရးတဲ့သူ။ ေနာက္ဆုံး စာအုပ္ထဲက အခန္းတခန္း Post-truth ကို ေကာက္ႏုတ္ဘာသာျပန္ပါတယ္။

ေခတ္ၾကီးက ေျပာင္းသြားျပီ။ Fake News (လုပ္ဇာတ္သတင္း) ေတြဟာ သက္ဇိုးရွည္ေနဦးမတဲ့။ လူေတြဟာ Post-Truth (အမွန္လြန္၊ အမွန္မဲ့) ေခတ္ၾကီးနဲ႔ ေနသားက်ေနတာ ၾကာခဲ့ပါျပီ တဲ့။ ျပီးေတာ့ က်ေနာ္တို႔ လူသားေတြဟာ (Fictions) ပုံျပင္ဒ႑ာရီေတြနဲ႔ အသားက်ျပီး အာဏာဆိုတာလည္း ဒါကိုပဲ မွီခိုေနရတာ ျဖစ္ပါသတဲ့။

ဥပမာတခုကေတာ့ ၂၀၁၄ ေဖေဖာ္၀ါရီမွာ ရုရွားစစ္တပ္က ယူကရိန္းကို က်ဴးေက်ာ္ျပီး ခရိုင္းမီးယားကို သိမ္းလိုက္တယ္။ ပူတင္နဲ႔ ရုရွားအစုိးရက ေတာက္ေလ်ာက္ ျငင္းတယ္။ ဒါရုရွားတပ္ေတြ မဟုတ္ပါဘူးတ့ဲ။ ကိုယ္ထူကိုယ္ထ ျပည္သူ႔စစ္ေတြဟာ ရုရွားလုပ္ပစၥည္းေတြ ကိုင္ေဆာင္ထားၾကတာသာ ျဖစ္သတဲ့။

ပူတင္နဲ႔ ေနာက္လိုက္ေတြဟာ သူတို႔ကိုယ္တိုင္ တမင္သက္သက္ လိမ္ညာေနတာ လုပ္ဇတ္ခင္းေနတာ ကို သိၾကပါတယ္။ ရုရွားမ်ဳိးခ်စ္ေတြကလည္း ဒီစစ္ပြဲအတြက္ ပူတင္တို႔ လုပ္ဇာတ္ကို လက္ခံၾကပါတယ္။ ဒါဟာ တရားတဲ့စစ္၊ ဒါဟာ တရားတဲ့အေရး၊ ဒါေၾကာင့္ လုပ္ဇာတ္ခင္းတာ အိုေကပါတယ္ တဲ့။ အမ်ဳိးသားေရး၀ါဒီေတြဟာ သူတို႔အတြက္ ၾကီးျမတ္တဲ့အေရးေတာ္ပုံျဖစ္တဲ့ ရုရွားျပည္ေထာင္စုၾကီး သက္ရွည္ဖို႔ ယူကရိမ္းကို သိမ္းတာ တရားတယ္လုိ႔ ဆုံးျဖတ္ပါတယ္။ အႏွစ္ ၁ေထာင္ အသက္ရွိတဲ့ ျပည္ေထာင္စုၾကီးဟာ မြန္ဂို၊ ပိုလန္၊ ဆြစ္၊ နပိုလီယန္စစ္တပ္၊ ဟစ္တလာနာဇီေတြကို တြန္းလွန္ခဲ့တယ္။ ျပီးေတာ့ ေနတိုး၊ အေမရိကန္၊ အီးယူတို႔ရဲ့ က်ဴးေက်ာ္မႈေတြကိုလည္း ၾကံ့ၾကံ့ခံႏိုင္ခဲ့တယ္။ အေမရိကန္နဲ႔ အေပါင္းအပါေတြက ရုရွားျပည္ေထာင္စုကို အစိတ္စိ္တ္ခြဲျပီး ယူကရိမ္းလို ႏိုင္ငံအတုေတြ ေထာင္ခဲ့တယ္။ သည္ေတာ့ ရုရွားမ်ဴိးခ်စ္ေတြအတြက္ကေတာ့ ပူတင္ေၾကြးေၾကာ္ေနတဲ့ ရုရွားျပည္ေထာင္စုၾကီး ျပန္လည္စုစည္းထူေထာင္ႏိုင္ေရးဆိုတာက အမွန္တရားျဖစ္ျပီး ယူကရိမ္းႏိုင္ငံဆိုတာဟာ အမွားျဖစ္တယ္၊ လုပ္ဇာတ္မွ်သာ ျဖစ္ပါတယ္။

ယူကရိမ္းႏိုင္ငံသားေတြ အျပင္ကမာၻက ပညာတတ္ေတြ သမိုင္းပညာရွင္ေတြအတြက္ကေတာ့ ရုရွားမ်ဳိးခ်စ္ေတြ ပူတင္တို႔ရဲ့ ဆင္ေျခေတြ လုပ္ဇာတ္ေတြဟာ မုသာ၀ါဒဗုံးခြဲမႈအျဖစ္ စိတ္ဆိုး အမ်က္ထြက္ၾကပါတယ္။ သူတို႔ေျပာသလို ရုရွားျပည္ေထာင္စုၾကီးက အႏွစ္ ၁ေထာင္ မရွိသလို၊ ယူကရိမ္းနဲ႔ ရုရွားတို႔ တြဲဆက္ထားတဲ့ ျပည္ေထာင္စုဆိုတာကလည္း အႏွစ္ ၃၀၀ သက္တမ္းပဲ ရွိခဲ့တာျဖစ္ပါတယ္။

ယူကရိမ္းရဲ့ သီးျခားႏိုင္ငံေတာ္ျဖစ္တည္မႈကို ျငင္းပယ္ျခင္းဆိုတာဟာ ႏိုင္ငံတကာက ခ်မွတ္ထားတဲ့ ဥပေဒေတြ သေဘာတူညီခ်က္ေတြကို ရုရွားက လက္မခံဘဲ ျငင္းပယ္လိုက္တာနဲ႔ ထပ္တူျဖစ္ပါတယ္။ အေရးအၾကီးဆုံးအခ်က္ကေတာ့ ယူကရိမ္းျပည္သူေတြရဲ့ သူတို႔ကိုယ္ပိုင္သေဘာထား ခံယူခ်က္ေတြကို အေရးမစိုက္ဘူးလို႔ ေစာ္ကားျခင္းပါပဲ။ ယူကရိမ္းမ်ဴိးခ်စ္ေတြကလည္း ရုရွားမ်ဴိးခ်စ္ေတြလိုပဲ သေဘာခ်င္းတူႏိုင္ပါတယ္။ ကမာၻမွာ ႏိုင္ငံအတုေတြ ႏိုင္ငံလိမ္ေတြ ရွိေနတယ္ဆိုတဲ့ အခ်က္မွာ သေဘာခ်င္း မွ်ႏိုင္ပါလိမ့္မယ္။ သုိ႔ေသာ္ အဲသည္အထဲမွာ သူတို႔ႏိုင္ငံေတာ့ ဘယ္ပါ၀င္လိမ့္မလဲ။ အဲသည္ႏိုင္ငံအတုအေယာင္ေတြဆိုတာ ရုရွားက ယူကရိမ္းကို ၀င္သိမ္းဖို႔ လုပ္ၾကံဖန္တီးထားတဲ့ ႏိုင္ငံငယ္ကေလးေတြ ျဖစ္ပါတယ္။

ဘယ္ဘယ္ကပဲ သင္က ေထာက္ခံေနသည္ ျဖစ္ပါေစ၊ သည္ေနရာမွ ေသခ်ာတာတခုကေတာ့ က်ေနာ္တို႔ေတြအားလုံး Post-Truth ဆိုတဲ့ အမွန္လြန္တဲ့ေခတ္မွာ ေရာက္ရွိေနထိုင္ေနၿကျပီ ဆိုတာပဲ။  (Post-Truth ဆိုတာ post-modern လို ေမာ္ဒန္လြန္လို႔ အလြယ္ေကာက္ ဘာသာျပန္တာပါ။ အမွန္လြန္ျပီဆိုေတာ့ အမွန္၀ိမုတ္ျဖစ္တယ္လို႔ ေျပာရမလိုပါ။) အခုေခတ္မွာ စစ္ပြဲေတြဆိုတာထက္ သမိုင္းေတြ ႏိုင္ငံေတြဟာလည္း လုပ္ၾကံဖန္တီးလို႔ ရတယ္၊ လုပ္ဇာတ္ခင္းထားလို႔ ရတဲ့ ေခတ္ၾကီးထဲ ေရာက္ေနတာပါ။ ဒါဆိုရင္ အမွန္ေခတ္ဆိုတာက ဘယ္တုန္းကလဲ။ ဘယ္တုန္းကေကာ မွန္တဲ့ေခတ္ထဲမွာ က်ေနာ္တို႔ ေနထုိင္ခဲ့ၾကဖူးသလဲ။ ၁၉၈၀ တုန္းကလား၊ ၁၉၅၀ တုန္းကလား။ ၁၉၃၀ တုန္းကလား။

(သည္ေနရာမွာ ဗမာျပည္နဲ႔ ယွဥ္စဥ္းစားမယ္ဆိုရင္ ဗမာေတြကလည္း သက္ေတာ္ရာေက်ာ္ ျပည္ေထာင္စုစနစ္နဲ႔ ေနထိုင္ခဲ့ၾကတာပါ။ ျပီးေတာ့ တိုင္းရင္းသားေတြ အိမ္နီးခ်င္းေတြနဲ႔လည္း စစ္မက္ေတြ ခင္းခဲ့ၾကတာပါ။ လက္ရွိမွာဆိုရင္လည္း ရိုဟင္ဂ်ာဆိုတဲ့ လူမ်ဳိးနဲ႔ ႏိုင္ငံေတာ္ဆိုတဲ့ ဇာတ္ခင္းမႈ အေရးအခင္းတခုကိုလည္း ရင္ဆိုင္ေနၾကရတာပါ။ ဒါ့အျပင္ ရခိုင္ႏိုင္ငံေတာ္၊ ရခိုင္အမ်ဳိးသား အေရးေတာ္ပုံကိုလည္း မ်က္ေမွာက္ျပဳေနရျပန္တာပါပဲ။ (ဘာသာျပန္သူ၏ ျဖည့္စာ))

အမွန္ေခတ္ကေန အမွန္လြန္ေခတ္ကို ဘယ္တုန္းက ေျပာင္းေရႊ႔ခ့ဲၾကသလဲ။ ဘာက လက္သည္တရားခံျဖစ္မွာလဲ။ အင္တာနက္လား၊ ဆိုရွယ္မီဒီယာလား။

ပူတင္နဲ႔ ေဒၚနယ္ထရန္႔တို႔ တက္လာတာေၾကာင့္လား။

ျပန္ေျပာင္းၾကည့္ရႈမယ္ဆိုရင္ေတာ့ ၀ါဒျဖန္႔ျခင္း၊ သတင္းမွားမ်ား လုပ္ၾကံဖန္တီးျခင္းတို႔ဟာ သမိုင္းမွာ အသစ္အဆန္းမဟုတ္ခ့ဲပါ။ ႏိုင္ငံေတြ ျဖစ္တည္မႈကို ျငင္းပယ္ျခင္း၊ ႏိုင္ငံအတုမ်ား ဖန္တီးျခင္း ဆိုတာ ျဖစ္ခဲ့ျပီးသားေတြပါ။ ၁၉၃၁ ခုႏွစ္တုန္းက ဂ်ပန္ေတြဟာ တရုတ္ျပည္ကို က်ဴးေက်ာ္သိမ္းပိုက္ျပီးေတာ့ မူခ်န္ကို ဆိုတဲ့ ႏိုင္ငံအတုတခု ထူေထာင္ျပီး သူတို႔ေအာင္ျမင္မႈကို တရား၀င္ေအာင္ လုပ္ခဲ့ၾကပါတယ္။ တရုတ္ျပည္ကုိယ္တုိင္ကလည္း တိဗက္ႏိုင္ငံေတာ္ တည္ရွိေနမႈကို ေတာက္ေလ်ာက္ ျငင္းပယ္ထားခဲ့ပါတယ္။ ျဗိတိသွ်က်ဴးေက်ာ္သူေတြဟာလည္း “ဘယ္သူမွမရွိတဲ့ ဘယ္သူမွမေနထိုင္တဲ့” ၾသစေၾတးလ်တိုက္ၾကီးကို ရွာေဖြေတြ႔ရွိတယ္လို႔ ေျပာခဲ့ၾကတာပဲ။ ျပီးေတာ့ အဲသည္က ဌာေနတိုင္းရင္းသား အဘိုဂ်င္နယ္ေတြရဲ့ ႏွစ္ေပါင္း ၅ေသာင္းေက်ာ္ သမိုင္းကို ေဖ်ာက္ဖ်က္ခဲ့ၾကတာပဲ။

၂၀ ရာစု အေစာပိုင္းမွာ ဂ်ဴးမ်ဴိးခ်စ္ေတြရဲ့ လက္စြဲေၾကြးေၾကာ္သံတခုကေတာ့ ” ႏိုင္ငံမရွိတဲ့ဂ်ဴးေတြဟာ လူမရွိတဲ့ႏိုင္ငံဆီကို ျပန္လာအေျခစိုက္ခဲ့ၾကျပီ” တဲ့။ လူမရွိတဲ့ႏိုင္ငံဆိုတာ ပါလစၥတိုင္းပါ။ ပါလစၥတုိင္းလူသားေတြ တကယ္ရွိေနပါတယ္။ ေဒသခံ အာရပ္လူမ်ဳိ်းေတြကို သူတို႔ေတြက ဥေပကၡာျပဳထားခဲ့ၾကပါတယ္။ ၁၉၆၉ မွာ ၀န္ၾကီးခ်ဳပ္ ဂုိဒါေမယာက “ပါလစၥတိုင္းျပည္သူေတြလို႔ မရွိပါဘူး” တဲ့။ “ဘယ္တုန္းကမွလည္း မရွိခဲ့ဘူး ..” တဲ့။ အဲသလိုကို ေျပာခဲ့တာပါ။ ေဖာေဖာ္၀ါရီ ၂၀၁၆ တုန္းကလည္း အစၥေရးပါလီမန္မွာ အမ်ဳိးသမီးအမတ္ အနက္ဘာကိုက ေျပာခဲ့တယ္။ ပါလစၥတိုင္းလူမ်ဴိးေတြ ရွိတယ္ဆိုတာ မျဖစ္ႏိုင္ပါဘူးတဲ့။ ဘာေၾကာင့္လဲဆိုေတာ့ အာရပ္စကားလုံးထဲမွာ ပေစာက္ ဆိုတာ မပါလို႔ပါတဲ့။ ပေစာက္မွ မရွိတာ ပါလစၥတိုင္းဆိုတာ ဘယ္လိုလို႔ စာလုံး ေပါင္းလုိ႔ ရမလဲတဲ့။ အမွန္တကယ္က ဖအုပ္ထုတ္ ဆိုတာနဲ႔ ပါလစၥတိုင္းကို အာရပ္ဘာသာမွာ ေပါင္းပါတယ္။ ဖာလစၥတိုင္းဆိုတာ အာရပ္အသံထြက္ပါ။

အမွန္လြန္ေနာက္လိုက္ မ်ဳိးႏြယ္မ်ားလို႔ လူေတြကို ေျပာရပါမယ္။ ဟိုမိုေဆပီယန္ဆိုတဲ့ ေက်ာက္ေခတ္ကစတဲ့ လူသားမ်ဴိးႏြယ္ေတြဟာ အမွန္လြန္ေနာက္လိုက္တဲ့ မ်ဳိးႏြယ္ေတြပါ။ သူတို႔ေတြဟာ ပုံျပင္ေတြ ဒ႑ာရီေတြ ဖန္တီးျပီး အဲဒါေတြနဲ႔ အာဏာကို တည္ေဆာက္ခဲ့ၾကတယ္ေလ။ လူေတြကို စုေ၀းေနထုိင္ၾကဖို႔ ပုံျပင္ေတြ ဇာတ္လမ္းေတြ ဖန္တီးၾကတယ္။ ဟိုမိုေဆပီယန္ေတြဟာ ကမာၻၾကီးကို စုိးမိုးဗိုလ္က်ႏိုင္ခဲ့တာ လုပ္ဇာတ္ခင္းပုံျပင္ေတြ ေက်းဇူးေတာ္ေၾကာင့္ပါ။ ပုံုျပင္ေတြ ဒ႑ာရီေတြ လုပ္၊ ျဖန္႔ခ်ိ၊ လူေတြကို အဲသည္ေနာက္ကို လိုက္ပါေအာင္စည္းရုံး၊ သည္လုိ ဇာတ္လမ္းတခုတည္းစီကို အသီးသီးလက္ခံသူေတြခ်ည္းကေန ဥပေဒကိုယ္စီေတြ ႏိုင္ငံတခုစီေတြ ထူေထာင္ၾကနဲ႔ ေပါ့။

အမွန္လြန္ေခတ္ဆိုးၾကီးဆိုျပီးေတာ့ အခုခ်ိန္မွာ သင္က ေဖ့စ္ဘြတ္ကို အျပစ္တင္မယ္၊ ပူတင္တို႔ ထရန္႔တို႔ကို လက္ညိဳး ေငါက္ေငါက္ထိုးမယ္ဆိုရင္ ျပန္သတိေပးခ်င္တာကေတာ့ – လြန္ခဲ့တဲ့ ရာစုႏွစ္မ်ားစြာတုန္းက ခရစ္ယာန္ေပါင္း သန္းနဲ႔ခ်ီျပီးေတာ့ သူတို႔ယုံၾကည္ကိုးကြယ္တဲ့ ဒ႑ာရီ ဘာသာေရးပူေဖာင္းထဲမွာ ကိုယ့္ဖာသာကိုယ္ ခ်ဳပ္ေႏွာင္ခံျပီး ေနထိုင္ခဲ့ၾကတယ္။  သမၼာက်မ္းစာကိုလည္း ေမးခြန္း မထုတ္ရဲခဲ့ၾကဘူး။ အဲသည္လုိပဲ မူဆလင္ေပါင္း သန္းေပါင္းမ်ားစြာဟာလည္း ကိုရမ္က်မ္းစာကို မ်က္စိမွိတ္ ယုံၾကည္သက္၀င္ေနခဲ့ၾကတာပဲ မဟုတ္လား။

ႏွစ္ရာစုမ်ားစြာ လူေတြဟာ သူတို႔လူမႈအသိုင္းအ၀ိုင္းေတြၾကားထဲမွာ “သတင္း” “အခ်က္အလက္” ဆိုျပီးေတာ့ ျဖန္႔ခ်ိခဲ့ၾကတဲ့ ဇာတ္လမ္းေတြဆိုတာ ထူးဆန္းေထြလာ၊ နတ္၊ ဘီလူး၊ မေကာင္းဆိုး၀ါး၊ စုန္းကေ၀ေတြအေၾကာင္းေတြ ျဖစ္ခဲ့တယ္။ သတင္းေထာက္ဆိုသူေတြကလည္း ဟိုးေျမေအာက္ကမာၻထဲကေန တိုက္ရိုက္ သတင္းပို႔ေပးခဲ့ၾကတယ္ ဆိုတာမ်ဴိးေတြ။ အဲသည္တုန္းက က်ေနာ္တို႔မွာ သိပၸံအေထာက္အထား နတၳိနဲ႔ ဧ၀ဆိုတဲ့ အမ်ဳိးသမီးဟာ ေျမြ၏ ဖ်ားေယာင္းျခင္းခံရတယ္ဆိုလည္း လက္ခံခဲ့ၾကတာပဲ။ လူမႈေဖာက္ျပန္သူေတြဟာ ငရဲမွာ ေတာက္ေလ်ာက္ ခံစားရတယ္တို႔ … ။ ဖန္ဆင္းရွင္ဟာ သူမၾကိဳက္တာလုပ္တဲ့ လူသားေတြကို ျပစ္ဒဏ္ၾကီးေတြ ခတ္ႏွိပ္တယ္တို႔ … ။ သည္လိုမ်ဴိးေတြကို ဘီလ်ံနဲ႔ ခ်ီတဲ့ လူသားေတြဟာ ႏွစ္ေထာင္ခ်ီျပီးေတာ့ ယုံၾကည္သက္၀င္ခဲ့ၾကတယ္။ဒါေၾကာင့္ လုပ္ဇာတ္သတင္းေတြဆိုတာ ဆန္႔ႏိုင္သေလာက္ သက္ဇိုးရွည္ႏိုင္တယ္လို႔ ေျပာတာေပါ့။

ဘာသာေရးနဲ႔ လုပ္ဇာတ္သတင္းေတြကို ညီမွ်ျခင္း ခ်ျပေတာ့ က်ေနာ္ကို  လူေတြက စိတ္ဆိုးၾကမယ္။ ဒါကိုပဲ အဓိက ေျပာခ်င္တာေလ။ လူေပါင္း ၁ေထာင္က လုပ္ဇာတ္တခုကို တလေလာက္ၾကာေအာင္ ယုံေနၾကတယ္ဆိုေတာ့ fake news (လုပ္ဇာတ္သတင္း) တဲ့။  ကဲ … လူေပါင္း ၁ ဘီလ်ံက လုပ္ဇာတ္တခုကို ႏွစ္ေပါင္း ေထာင္ခ်ီျပီး ယုံေနၾကျပီဆိုရင္ေတာ့ ဒါဟာ religion (ဘာသာေရး) ပဲ။ ဒါကိုေတာ့ fake news လို႔ မစြပ္စြဲၾကေတာ့ဘူး။ က်ေနာ္တို႔က အဲသလိုစြပ္စြဲရင္ သူတပါး၏ ယုံၾကည္မႈကို ေစာ္ကားတယ္ဆိုျပီး ေျပာခံရမယ္၊ ပိုဆိုးရင္ အဲသည္လူေတြရဲ့ ေဒါသဒဏ္ကို ခံသြားရႏိုင္ပါတယ္။ က်ေနာ္က ဘာသာေရး ေကာင္းျခင္း ဆိုးျခင္းကို ျငင္းခ်က္ထုတ္ေနတာ မဟုတ္ေရးခ် မဟုတ္ပါ။ က်ေနာ္ေျပာခ်င္တာက လူမႈကိစၥအသုံးခ်ကိရိယာေတြထဲမွာ အထိေရာက္ဆုံးလက္နက္ကေတာ့ ဇာတ္လမ္း ပုံျပင္ ဒ႑ာရီဆိုတာေတြ ျဖစ္တယ္ ဆိုတာပါ။ လူေတြကို တစုတစည္းတည္းျဖစ္လာဖို႔ ဘာသာေရးဆိုတာဟာ ေမာင္းႏွင္ႏိုင္တယ္။ လူေတြကို အတူတကြ လက္တြဲေနထိုင္မႈကို ျဖစ္ေပၚေစပါတယ္။ ပုံျပင္ဇာတ္လမ္းေတြက လူေတြကို ေဆးရုံေတြ ေဆာက္၊ ေက်ာင္းေတြေထာင္၊ တံတားေတြ ခင္း၊ စစ္တပ္ေတြ အက်ဥ္းေထာင္ေတြ ထူေထာင္လာေအာင္ ဆြဲေဆာင္ စ်န္၀င္ေစတယ္ မဟုတ္လား။ အာဒံနဲ႔ ဧ၀တို႔ တကယ္ ရွိခ်င္မွ ရွိခဲ့လိမ့္မယ္။ သို႔ေသာ္ ေက်ာက္ျဖဴသားနဲ႔ ဘုရားရွိခိုးေက်ာင္း မိုးျမင့္ ေမွ်ာ္စင္ေတြကေတာ့ လွပခမ္းနားတယ္ မဟုတ္လား။ သမၼာက်မ္းစာအုပ္ဟာ ပုံျပင္မွ်သာ ျဖစ္ပါလိမ့္မယ္၊ သို႔ေသာ္ လူေပါင္း ဘီလ်ံကိုေတာ့ ေပ်ာ္ရႊင္မႈေပးတယ္၊ သနားၾကင္နာေစတယ္၊ သတၱိဗ်တၱ ျဖစ္ေစတယ္။ စိတ္ကူးယဥ္ဆန္းသစ္မႈကို ေပးပါတယ္။ လက္ရွိသမိုင္းထဲက ဒြန္ကီယိုေတး စြန္႔စားခန္းတို႔ ဟယ္ရီေပၚတာ စြန္႔စားခန္းတို႔ ဆိုတဲ့ ဂႏၳ၀င္ဇာတ္ထုတ္ေတြဟာလည္း က်မ္းစာေတြလို လူေတြကို ရသခံစားခ်က္ေတြ ေပးခဲ့တာပဲ မဟုတ္လား။

(ဆက္လက္ေဖာ္ျပမည္)

https://www.theguardian.com/culture/2018/aug/05/yuval-noah-harari-extract-fake-news-sapiens-homo-deus